شاهنامه، بنیان گذار تاریخ نگاری

مصاحبه با دکتر اکبری،‌استاد ادبیات دانشگاه فردوسی

  * مهمترین راز ماندگاری فردوسی به نظر شما چیست؟

 -به طور خلاصه در دو مساله  می توان بیان کرد: اول زنده کردن زبان فارسی که در آن زمان به مانند کودک نوپا بود دوم در روزگار خودش به خاطر زنده کردن فرهنگ ملی ایرانی و متحد کردن ایرانیان در مقابل اعراب

*آموزه ها و مفاهیم دینی در شاهنامه چقدر نمود دارد؟

- اگردر شاهنامه بخواهیم تحقیق کنیم باید این نکته را در نظر داشته باشیم که شاهنامه عبارت است از تاریخ اقوام ایران باستان از کیومرث تا یزدگرد. این گستره وسیع سپهر مکانی و زمانی آن ایجاب می کند که افکار و فرهنگ این دوره عظیم تاریخی در آن نمایان شود در قالب داستانها ، اصطلاحات ، نصایح و ...

بنابراین طبیعی است که عقاید مذهبی آن زمان اعم از اندیشه های زرتشتی، مانوی  مسیحیت و حتی آیین مهر پرستی د رآن نمود داشته باشد . خب از طرفی شاهنامه در چهار قرن بعد از اسلام تحریرشد و طبعا تحت تاثیر اسلام هم هست و چون فردوسی شیعه هم است این مساله نمایانتر می شودو عقاید شخصی او هم که پیرو فرقه شعوبیه است در دیباچه شاهنامه نمایان است.

مهمترین مساله فلسفی در اشعار او بحث وحدانیت است بر خلاف تصور زرتشتی دوران ساسانیان که بحث ثنویت را داشتند.

*به نظر شما چرا در مورد فردوسی لفظ پر مایه "حکیم " به کار می رود که در مورد معدودی از بزرگان به کار می رود؟

-دوره سامانیان به دوره خردگرایی معروف است  و شاعران آن دوره هم بیشتر برون گرا هستند  . بنیادی ترین آموزه شاهنامه خردگرایی است . خرد برای فردوس یک معیار سنجش است با وجود آنکه قهرمان پرور است اما چون اهل خرد است شخصیتها را هم مواخذه می کند و هم  نصیحت می کند و نگاه آسیب شناسانه دارد.

*آداب اجتماعی ، اخلاق بین فردی در کنار پرداختن به درونیات در شاهنامه چه جایگاهی دارد؟ چون در نزد مخاطبان عام، فردوسی  را بیشتر در افسانه ها و شخصیت پردازی هاش می بینند؟

- مردم در هرزمانی با توجه به نیازشان به فردوسی و شاهنامه می پردازند و در این بین مساله ملی گرایی خیلی مهم است . پهلوان پروری در شاهنامه پررنگ است و وقتی اثر خردمندانه ای برای عموم نقل می شود مردم قضایای آن را بهتر می فهمند  حتی بسیاری از حافظان وناقلان شاهنامه سواد خواندن و نوشتن هم ندارند. با این وجود باریک بینی و ظرافت اشعار او را درک می کنن

فردوسی شاعر ی اخلاق گراست که علاوه بر پرداختن به احساسات روحی به آداب اجتماعی هم توجه دارد و شاهنامه تنها اثری استن که الفاظ رکیک د رآن به کار نرفته است مردم هم کلا به پهلوان پروری علاقه دارن چون با آن هم ذات پنداری می کنند.

*بسیاری فردوسی را استاد سمبل آفرینی می دانند ، نظر شما چیست ؟

-بله چون شاهنامه اثر حماسی ناب بر اساس اساطیر گذشته است.

(این ویژگی در  شاهنامه رابو منثور هم وجود داشته است .) او با هنر شاعری جادویی به شخصیتها نمی پردازد و قدرت جابه جایی نمادها را دارد.

*تاریخ بیهقی به عنوان یک تاریخ نگاری قوی بعداز اسلام مطرح است و قدر ت تصویر گری هم در آن قوی است مثل داستان حسنک وزیر که استبداد دوران سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی را به تصویر می کشد.  چه شباهتها و چه تقاوتهای بین شاهنامه و تاریخ بیهقی می بینید؟

 -بهتراست که این دو اثر به  این شکل با هم مقایسه نشود فردوسی در شاهنامه نمایندگی یک ملت را عهده دارست و عصاره روزگار خود است. امثال بیهقی زاییده و شاگرد شاهنامه اند البته فرق هایی هم دارند. بهتر است بگوییم که شاهنامه بنیان گذار تاریخ نگاری است.

*بین عطار و فردوسی شباهتهای زیادی بخصوص از جهت نماد سازی وجود دارد  تفاوتهای  بارزشان چیست؟

-عطار اسامی  را گرفته و سپس در مسیر دیگر هدایتشان کرده  سهروردی هم چنین کرده  مثلا سیمرغ فردوسی و سیمرغ عطار هرکدام پاسخ به زمانه خودشان است . چون فرهنگ و اعتقادات فرق می کر ده ولی می بینیم که سهروردی یک بار هم از فردوسی نام نمی برد.

*به طور مشخص نقش شاهنامه د رتمدن آفرینی حوزه خراسان علاوه بر نقش کلی د ر ایران چیست؟

-باید بدانیم که منطقه خراسان بزرگ آن زمان در ایران بیشترین فشار را از ناحیه اعراب داشته و بیشترین نفوذ زبان عربی هم در این منطقه بوده  . د رسایر ننقاط ایران اعراب ایرانیان را حتی به عنوان موالید خود در آورده بودن اما در خراسان به دلیل اینکه اکثرا دهقان بودند و استقلال مالی نسبی داشتند از آزادی عمل بیشتری برخوردار بودن و توانستند هم خودشان را حفظ کنند و هم بروز دهند. دقیقی شاعر  هم در این راه تلاش کرد اما سرودن شاهنامه در این دیار موج آفرینی عظیمی را در ایران پدید آورد.

*به نظر  می رسد که حافظ و مولوی هم در داخل و هم د ر خارج ایران شناخته شده اند ولی خیام بیشتر د ر خارج و کمتر در داخل و فردوسی برعکس بیشتر در داخل شناخته شده  و کمتر در خارج،  نظر شما چیست؟

- نه موافق نیستم.  وجهه جهانی فردوسی خیلی پر رنگ شده است . ۲۰۰سال پیش اولین نسخه شاهنامه در اروپا چاپ شد . تبلیغات ما در شناخت جهانی او کم است  ما حتی از همایشهایی که د رمورد او در خارج برگزار می شود بی خبریم.

*به نظر شما د رعصر حاضر نیازمند چه نوع بازفهمی از شاهنامه هستیم   با توجه به تهاجم فرهنگی غرب هم از جهت هجمه از بیرون و هم استحاله از درون؟

 -شاهنامه یعنی نام ایران.  هر زمانی که کشور مورد هجوم بیگانگان قراداشته  نقش آن پر رنگ تر گشته . چه در دوران دفاع مقدس و چه امروز که گرفتار تهاجم فرهنگی هستیم شاهنامه می تواند نماد هویت و خودباوری ملی مان باشد.

*به عنوان آخرین سوال زیباترین  عبارت شاهنامه را بیان بفرمایید؟

- چو ایران نباشد تن من مباد

این بیت هر چقدر هم که تکرار شود از بار معنویت آن نمی کاهد.

این گفت و گو را یکی از دوستان به خواهش من انجام داده است که از ایشان قدردانی می کنم.